الهام بهروزی: «کلیسای گریگوری» یکی از بناهای شاخص بافت تاریخی بوشهر به‌شمار می‌رود که نزدیک به نیم‌قرن است که بلااستفاده رها شده است. این کلیسا ساختاری شکیل و چشم‌نواز دارد و یادگاری از حیات مسیحیان مقیم ایران در این بندر تاریخی است.
الهام بهروزی
«کلیسای گریگوری» یکی از بناهای شاخص بافت تاریخی بوشهر به‌شمار
می‌رود که نزدیک به نیم‌قرن است که بلااستفاده رها شده است. این کلیسا ساختاری
شکیل و چشم‌نواز دارد و یادگاری از حیات مسیحیان مقیم ایران در این بندر تاریخی
است.
چند روز پیش کلیپی به یکباره در فضای مجازی منتشر شد که یک
فعال اجتماعی در آن مدعی بود که این کلیسا در وضعیت بسیار بدی قرار دارد و نه
نگهبانی دارد و نه دوربینی برای مراقبت از اموالی که در درون آن وجود دارد!
نگارنده کلیپ مذکور را به مسوولان میراث فرهنگی استان بوشهر ارسال کرد تا واقعیت
امر را از زبان آنها جویا شود.
در این باره معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع
دستی و گردشگری استان بوشهر به بامداد جنوب گفت: اطلاعاتی که در این کلیپ ارائه
شده است، حقیقت ندارد؛ زیرا ما برای ساماندهی و پاکسازی کلیسا و وسایلی که در آن
قرار دارد، با شهرداری بوشهر رایزنی کردیم و در نهایت مقرر شد با همکاری نیروهای
فضای سبز و پاکبانان فضای کلیسا پاکسازی و ساماندهی شود.
نصرالله ابراهیمی در ادامه با اشاره به وجود سنگ‌قبرهایی که
سال‌ها پیش از محل دیگری به کلیسا آورده شده و در آنجا دپو شده بودند، افزود: برای
اینکه این سنگ‌ها در وضعیت بهتری نگهداری شوند، نیروهای امین اموال اداره‌کل میراث
فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر به جابه‌جایی سنگ قبرهای کلیسای گریگوری
بوشهر در نهایت دقت و امانت اقدام کردند و مطالب انتشار یافته در فضای مجازی مبنی بر
آسیب دیدن آنها در هنگام انتقال صحت ندارد.
وی با تاکید بر اینکه کلیسای گریگوری یکی از آثار تاریخی با
اهمیت و شاخص شهر بوشهر است که به‌تازگی برای پایش و آماده‌سازی به‌منظور بازدید علاقه‌مندان
مورد پاکسازی قرار گرفت، تصریح کرد: با توجه به اینکه این سنگ‌ها شرایط حفاظت پایدار
را نداشتند با رعایت تمامی ضوابط انتقال اشیا تاریخی برای تمیزکاری و قارچ‌زدایی به
کارگاه مرمت موزه منطقه‌ای خلیج‌فارس منتقل شدند.
معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
استان بوشهر با اشاره به اینکه بعد از طی مراحل پاکسازی سنگ قبرها در این کارگاه، کار
مستندنگاری و ثبت در سامانه ثبت اشیای تاریخی، برای تک‌تک آنها انجام و صاحب شماره
ثبت اموال می‌شوند، یادآور شد: این سنگ‌ها با ثبت و شماره‌گذاری، دوباره در کلیسا جانمایی
می‌شود تا پس از انجام مراحل پایش، زمینه بازدید برای علاقه‌مندان فراهم شود.
بدیهی است قدمت کلیسای گریگوری به دوران قاجار برمی‌گردد.
فرزاد غلام‌زاده، نویسنده و پژوهشگر حوزه بناهای شاخص تاریخی استان بوشهر در کتاب
«معماری بوشهر (در دوره زند و قاجار)» در معرفی این کلیسا نوشته است: «کلیسای
گریگوری در سال ۱۸۱۹ م به همت خانواده آوادیان و انگلیسی‌های ساکن بوشهر در محله
شنبدی ساخته شد که شامل یک حیاط و چند اتاق در دو طبقه و یک سالن بزرگ به شکل صلیب
با سقف بلند است. از سالن برای برگزاری مراسم مذهبی و جشن‌های ملی استفاده می‌شد.
کف آن با تخته‌های الوار فرش است و صندلی‌های چوبی برای نشستن افراد شرکت‌کننده در
سالن وجود دارد. بر سردر سالن نیایش، کتیبهای سنگی از جنس مرمر قرار دارد که روی
آن مشخصات کلیسا به زبان ارمنی و انگلیسی نوشته شده است. حاشیه آن با گل و برگ
تزیین شده و در پایین تصویر مردی سوار بر اسب که در دو طرفین آن دو نفر ایستاده‌اند،
به چشم می‌خورد. در پوشش سقف سالن نیایش از سه نوع تیر پوششی استفاده شده است و
بار وارده از سقف با هفت ستون چوبی تحمل می‌شود.»
وی در ادامه در معرفی بیشتر این کلیسا می‌افزاید: «از نکات
دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد وجود بازشوهایی (در و پنجره) در اطراف سالن برای
ورود هوا و نور است و دو نوع قوس شاخ بزی و تخت در بالای بازشوها وجود دارد. در
شرق سالن نیایش سکویی به ارتفاع حدود یک متر ساخته‌اند که روی آن کتاب‌های مقدس،
تصاویری از حضرت عیسی (ع)، گلاب‌پاش، شمعدان، گلدان‌های گل و وسایل مقدس دیگر قرار
داشته است و در اطراف سالن نیایش، اتاق آموزش کشیشان، کتابخانه، رختکن، اتاق غسل
تعمید، اتاق شست‌وشوی مردگان و … ساخته شده است.»
غلام‌زاده همچنین با بیان اینکه در ضلع شرقی کلیسا دو اتاق
پنج‌دری و سه اتاق سه‌دری در دو طبقه ساخته شده که از آنها به‌عنوان محل اقامت
کشیشان، آشپزخانه، انباری و سرویس‌های ساختمان استفاده می‌شده‌است. در جلوی اتاق‌ها،
طارمه‌ای است که بین ستون‌های آن آفتابگردان چوبی تخت به کار رفته است، تصریح می‌کند:
«در گذشته ورودی به حیاط کلیسا از طریق دو در چوبی شمالی (کوچک) و شمال غربی (در
بزرگ) انجام می‌شده است. در شمالی که کوچک‌تر است، امروز به همان فرم و شکل باقی
مانده است اما در چوبی بزرگی که در ضلع شمال غربی حیاط کلیسا قرار داشته، با احداث
خیابان انقلاب (ششم بهمن) در دهه ۴۰ از بین رفته است و جای خود را به درهای فلزی
داده است که امروز در خیابان انقلاب قرار دارد و به راهروی مسقف ختم می‌شود و رفت
و آمد از آن انجام می‌شود. در کنار در فلزی که به خیابان انقلاب باز می‌شود، چند
باب مغازه و یک تابلو که نام کلیسا و تاریخ ساخت آن به سه زبان ارمنی، انگلیسی و
فارسی نوشته شده، به چشم می‌خورد.»
در این کتاب همچنین در خصوص ساختار کلیسای گریگوری آمده
است: «داخل در شمال غربی –که در نسبتا بزرگی بوده و با احداث خیابان انقلاب از بین
رفته- دو در کوچک عابررو وجود داشته و در دو سمت آن، دو صلیب نقش برجسته‌ی چوبی
وجود داشته و دو چراغ استوانه‌ای‌شکل نیز روی دو ستون در طرفین در ورودی برای
روشنایی قرار داشته است.»
غلام‌زاده در ادامه به تخریب بخشی دیگر از این کلیسا در ده‌های
۴۰ و ۶۰ اشاره و خاطرنشان می‌کند: «در این دو دهه با احداث دو خیابان انقلاب و آیت‌الله
بلادی قسمت‌هایی از سالن نیایش، گورستان کلیسا و اتاق‌های ضلع شمال شرقی تخریب شده
است. گورستان کلیسا که در شمال حیاط قرار داشته و مسیحیان اموات خود را در آن دفن
می‌کرده‌اند، در طرح خیابان‌کشی قرار گرفته و امروز تعداد معدودی قبر در حیاط
کلیسا باقی مانده که برخی از آنها متعلق به افراد سرشناس ارمنی همچون تیگران ملکم
و هائیک گلزاد است. از تزئینات به کار رفته در کلیسای ارامنه می‌توان به تزئین
حاشیه سنگ قبرها، استفاده از سنگ گرانیت سیاه‌رنگ در حاشیه قبور، نقش صلیب در
بالای سنگ‌ها، نقش برجسته قلب در وسط قبر و گل و برگ در حاشیه آن، استفاده از قوس‌های
تزئینی نیم‌دایره و شاخ بزی و نقوش گل‌های شش‌پر و دوازده‌پر در دو و چهار جهت قبر
و تزئینات دیگر در اطراف ستون‌های باربر (محل اتصال سقف به ستون) و سالن نمایش که
به‌صورت کنگره‌ای با چوب تزئین شده است، اشاره کرد.»
وی در پایان در کتاب «معماری بوشهر» به سقف کلیسای گریگوری
اشاره کرده و نوشته است: «گنبد سفیدرنگ مخروطی‌شکل که در ضلع شرقی سالن نیایش با
سنگ و گچ ساخته شده، از تیرهای چوبی چندل در سازه آن برای بالابردن ضریب اطمینان استحکام گنبد استفاده شده‌است.
برای رفتن به پشت بام راه‌پله‌ای چوبی در ضلع شرق کلیسا قرار دارد که طبقه اول
را به پشت بام متصل می‌کند. نمونه این راه پله چوبی را می‌توان در عمارت‌های هفت
بنگله واقع در محله بهمنی مشاهده کرد. این کلیسا به همت وزارت میراث فرهنگی، صنایع
دستی و گردشگری هفتم مهرماه سال ۱۳۸۱ به شماره «۶۵۱۴» در فهرست آثار ملی به ثبت
رسیده است. یادآوری می‌شود، بر پشت بام کلیسای گریگوری دو ناقوس بزرگ بوده که به
سرقت رفته است.»
در پایان یادآوری می‌شود، ظاهرا قرار است کلیسای گریگوری که
سال‌ها بنا به دلایل نامعلوم رها شده بود که در این میان برخی می‌گویند که ظاهرا
عده‌ای مخالف راه‌اندازی آن به‌عنوان مکانی مذهبی برای بازدید هستند اما به تازگی
اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به پاکسازی و ساماندهی این بناهای
شاخص اقدام کرده تا در آینده‌ای نزدیک برای بازدید عموم آماده شود. این در حالی
است که بسیاری از کلیساها در ایران در بافت‌های تاریخی به‌عنوان یک مکان تاریخی و
مذهبی محل بازدید عموم مردم است و اینگونه تصور می‌شود که بازدید مردم از این مکان
تاریخی منافاتی با باورها و عقاید مذهبی و عرفی جامعه ایرانی نداشته باشد. به هر
حال کلیسای گریگوری به‌عنوان سندی برای نمایش زندگی مسالمت‌آمیز مسلمانان،
مسیحیان و یهودیان در بافت تاریخی بوشهر در نیم‌قرن گذشته به شمار می‌رود. قطعا
گردشگران و مسافرانی که به بوشهر سفر می‌کنند، علاقه‌مند به بازدید از این مکان‌های
تاریخی منحصربه‌فرد هستند؛ چون از این طریق گذشته این منطقه را بهتر و بیشتر می‌شناسند.
امید می‌رود اختلاف‌نظرهای قبل از میان برداشته بشود و به این کلیسا به چشم یک
ظرفیت یا فرصت مغتنم برای توسعه گردشگری در استان نگریسته شود و دیگران را از
مشاهده این بنای شاخص تاریخی محروم نکنیم؛ چراکه این کلیسا بخشی از هویت زندگی
مسالمت‌آمیز بوشهری‌ها را با دیگر مردمان در خود جای داده است.
