الهام بهروزی: بافت تاریخی بوشهر یکی از بافت‌های منحصربه‌فرد تاریخی کشور به‌شمار می‌رود که از نظر معماری و هویت فرهنگی بسیار حائز اهمیت است.
الهام بهروزی
بافت تاریخی بوشهر یکی از بافت‌های منحصربه‌فرد تاریخی کشور
به‌شمار می‌رود که از نظر معماری و هویت فرهنگی بسیار حائز اهمیت است؛ بر اساس
اسناد موجود، دیرینگی این بافت به دوران حکومت نادرشاه افشار برمی‌گردد؛ ولی اوج
شکوفایی معماری آن به دوران قاجار معطوف است که جبروت و زیبایی هنر معماران ایرانی
را در بناهای تاریخی و منحصربه‌فرد آن امروز به‌وضوح می‌توان دید.
بدیهی است بافت تاریخی بوشهر در مساحتی برابر با ۳۸ هکتار
بنا شده است که چهار محله بهبهانی، دهدشتی، کوتی و شنبدی را در برمی‌گیرد که در
میان اهالی شهر به «چهارمحل» شناخته می‌شوند. این محلات هم بر اساس نخستین ساکنان
خود نامگذاری شده‌اند. در این بافت کم‌نظیر و تاریخی بیش از ۸۰۰ پلاک واقع شده که
حدود ۴۰۰ پلاک آن واجد ارزش تاریخی- فرهنگی است و حدود ۸۰ پلاک آن ثبت ملی شده است
و بیش از ۲۵۰ پلاک هم در انتظار برای ثبت در فهرست آثار ملی قرار گرفته‌اند.
بافت تاریخی به‌عنوان شناسنامه و سند هویت تاریخی شهر بوشهر
شناخته می‌شود و یکی از نادره بافت‌های کشور است که بر اساس ویژگی‌های اقیلمی
ساخته شده و در کوچه‌های زیبا و صمیمی خود اماکن مذهبی بی‌بدیل و شکیلی مثل مسجد،
کلیسا، حسینیه و همچنین بناهای شاخصی مانند کنسول‌گری کشورهای خارجی، بازار،
تجارتخانه‌ها و… جای داده است. بی‌شک بهسازی، بازسازی و ساماندهی این منطقه
تاریخی و فرهنگی نقش شگرفی در توسعه صنعت گردشگری استان به‌ویژه شهر بوشهر ایفا می‌کند.
در این سال‌ها اقداماتی از سوی شهرداری، اداره آب و فاضلاب،
اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر در بافت تاریخی در زمینه
سنگفرش و ساماندهی برخی از معابر، ترمیم سیستم فاضلاب، مرمت برخی از بناهای شاخص آن
صورت گرفته است؛ اما این اقدامات برای رسیدن به سرمنزل مقصود نیاز به تدام و ایجاد
هم‌افزایی بیشتر میان دستگاه‌های متولی در اجرای طرح‌های جامع شهری با اشراف و
تکیه بر هویت و ساختار اولیه بافت دارد.
طبیعتا این هم‌افزایی زمانی محقق می‌شود که میان شهرداری، اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع
دستی و گردشگری و اداره راه و شهرسازی هم‌افزایی لازم ایجاد شود و بافت تاریخی
بوشهر به‌عنوان یک منطقه مستقل شهری شناخته و شهرداری بافت از حالت تشریفاتی خارج
شده و با توسعه حوزه اختیارات و توان اجرایی بیشتر، وظیفه مسوولیت حفاظت، حراست و مدیریت
بافت تاریخی را برعهده بگیرد.
البته بحث تشکیل شهرداری بافت تاریخی از جمله مباحثی است که
در ایران همچنان اندر خم یک کوچه مانده است و با وجود اینکه این موضوع به دهه
هفتاد برمی‌گردد و طبق بند «ج» ماده ۱۶۶ قانون برنامه سوم توسعه که در آن از تشکیل
مدیریتی مختص بافت تاریخی در شهرداری‌ها سخن به میان آمده بود. در بند «الف» و «ب»
این قانون نیز سازمان میراث فرهنگی موظف شده بود محدوده‌ای را تعیین کند و وزارت کشور
به‌اندازه آن محدوده، مدیریت مختصی را در شهرداری‌ها شکل بدهد.
در این باره، یک کارشناس ارشد رشته مرمت شهری به ایسنا می‌گوید:
در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته مسوولیت حفاظت، حراست و مدیریت بافت تاریخی مجموعه‌های
شهری با شهرداری‌هاست. در واقع شهر، سیستم یکپارچه‌ای از محلات تاریخی قدیمی و معاصر
است که شهروندان ساکن در این محدوده‌ها، زندگی روزمره خود را دارند و بابت دریافت خدمات
شهری، عوارض پرداخت می‌کنند. ارتقای کیفیت شهر و احیای ساختار گذشته شهر هم مانوس
با مرمت، نوسازی و بهسازیِ سطح کالبدی و اجتماعی آن بوده و همه این موارد، مرتبط با
شهرداری است.
محسن توسی‌ثانی همچنین با تاکید بر اینکه به‌جرات می‌توان گفت،
بیشترین ضربه‌ای که به مراکز تاریخی شهرها وارد شد، به‌تبع تلقی‌های ناصحیح و اطلاق
عناوینی چون بافت فرسوده به بافت تاریخی به‌وجود آمد، می‌افزاید: شهرداری‌های فاقد بدنه تخصصی، در مواجهه با بافت‌های
تاریخی با تعاریف شاخص‌های سه‌گانه و غلط مصوب سال‌های ۱۳۸۷ شورای عالی شهرسازی و معماری،
بسیاری از محدوده و محورهای تاریخی شهر را مورد تخریب قرار دادند و گاه ساکنان آن‌ها
را بیرون راندند (رجوع شود به طرح‌های بهسازی و نوسازی شرکت عمران و بهسازی دهه شصت
و هشتاد و گاه طرح‌هایی تحت عنوان ساماندهی بافت فرسوده که از سوی کمیسیون‌های ماده
۵ استان‌ها مصوب شد و مراکز شهری را تخریب و به ویرانه‌هایی پر از معضلات شهری تبدیل
کرد).
به گفته وی، این در حالی است که بر اساس قانون برنامه سوم توسعه،
باید شهرداری بافت تاریخی شکل پیدا می‌کرد و مسوولیت تخصصی حفاظت و احیا به مدیریت
شهری داده می‌شد تا مدیریت شهری در قالب یک حوزه تخصصی مدیریتی به مدیریت عرصه‌های
تاریخی ورود پیدا کند.
توسی‌ثانی با اشاره به اینکه میراث فرهنگی وقت، بر اساس بند
«ج» ماده ۱۶۶ و ماده ۱۱۵ قانون برنامه چهارم توسعه، موضوع تعیین محدوده بافت‌های تاریخی
را به جد در دستور کار خود قرار می‌دهد و تا سال ۱۳۸۸، محدوده‌های تاریخی ۱۶۸ شهر کشور
را به استناد بند ۶ ماده ۳ قانون اساسنامه خود، به‌عنوان یکی از فهرست‌های ذی‌ربط آثار
ملی ایران مصوب و به وزارت کشور و شهرداری‌ها و شورای‌های شهرها و چهار دستگاه مدیریت
شهری ابلاغ می‌کند تا ملاک عمل تشکیل شهرداری بافت تاریخی از سوی وزارت کشور قرار بگیرد؛
اما متاسفانه وزارت کشور وقت، تحقق قانون را پیگیری نمی‌کند.
وی در پایان یادآور می‌شود: با وجود تفاهمنامه‌ای که میان سازمان
میراث فرهنگی و سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها وجود داشت، متاسفانه اجرای آیین‌نامه
بند «ج» ماده ۱۶۶ مصوب هیات وزیران نیز مورد بی‌مهری دستگاه‌های متولی قرار گرفت و
در آن زمان حتی وزاری وزارت راه و شهرسازی و وزارت کشور، خواهان فرسوده خواندن این
بافت‌ها، تخریب و نوسازی و ایجاد مسکن مهر در مراکز تاریخی شهرها شدند.
این در حالی است که بافت تاریخی، بافت فرسوده نیست؛ بلکه
بافت تاریخی، شهرسازی سنتی است که باید حفظ و معرفی شود. به عقیده کارشناسان حوزه
مرمت، بافت تاریخی بافتی ارزشمند و فرهنگی است و حفظ آن ضروری است و بایستی از آن استفاده
و برای آن سوبسید ارائه شود؛ اما بافت فرسوده مثل بخش‌های خوش‌نشین اطراف شهرها است
که در توسعه‌های بی‌رویه شهرها ایجاد شده‌اند و اصلا جزء توسعه اصلی طرح جامع شهر نیستند
اما ساخته می‌شوند درست مثل حلبی‌آبادها یا نقاطی که به‌صورت خلاف ساخته شده و فرداروز
گردن‌گیر شهرداری و سازمان مسکن و شهرسازی و درواقع وبال گردن شهر می‌شوند که این نوع
بافت‌ها۱۸۰ درجه با بافت تاریخی فرق دارند. بافت فرسوده باید تخریب و ساماندهی شود تا به‌صورت اصولی بتواند
با شهر هماهنگی داشته باشد و به عنوان محله و گوشه‌ای از شهر وظیفه‌اش را انجام دهد.
با این اوصاف، اهمیت بافت تاریخی بوشهر بیش از پیش عیان می‌شود؛
چراکه در خود نه تنها بناهای شاخصی را جای داده است، بلکه بخش مهمی از هویت شهری و
فرهنگی بوشهر را جای داده است که بازنمایی و بازشناسی آن تنها در گروی اجرای طرح‌ها
و برنامه‌های جامع و مطالعه‌شده‌ای است که از سوی کارشناسان اداره‌کل میراث
فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر و کارشناسان حوزه مرمت و معماری صورت
گرفته است. بی‌شک پایگاه بافت تاریخی در میراث فرهنگی یک ظرفیت علمی و پژوهشی است
که سال‌هاست بر اساس شیوه‌های علمی و قاعده‌مند روی ساختار تاریخی و المان‌های
فرهنگی و شاخصه‌های برجسته معماری بافت تاریخی کار کرده است و ادغام و یکی شدن این
پایگاه با شهرداری بافت تاریخی می‌تواند نقش شگرفی را در تسریع و تسهیل بازسازی و
بهسازی این بافت دیرینه ارزشمند ایفا کند.
شهرداری بوشهر در این سال‌ها گام‌های استواری را در زمینه
مرمت و ترمیم بخش‌هایی از بافت‌های تاریخی برداشته است اما در ادامه به‌دلیل کمبود
نیروی متخصص، کارآزموده و آشنا با بافت تاریخی و همچنین هزینه‌های کلان زیرساختی
بازمانده است. بنابراین برای تبدیل کردن بافت تاریخی به ظرفیتی مستعد در حوزه
گردشگری شهر بوشهر بایستی با تعامل و مشارکت با اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی
و گردشگری استان بوشهر و گماشتن نیروی متخصص و آشنا با بافت تاریخی، شهرداری بافت
تاریخی را از یک عنوان تشریفاتی به یک عنوان رسمی و مدیریتی بدل کند.
بی‌شک با افزایش اختیارات شهردار بافت تاریخی می‌توان گام‌های
استواری در نوسازی و ترمیم بافت تاریخی برداشت؛ متاسفانه در سال‌های گذشته کمتر
پیش آمده که در شهرداری بافت تاریخی بوشهر شخصی منصوب شده باشد که توانسته باشد
حضور موثری داشته باشد، به استثنای یکی دو نفر، بقیه تنها حضور تشریفاتی داشته‌اند
و نتوانسته‌اند آن‌گونه که باید در بهسازی و مرمت بافت تاریخی نقش کارآمدی را ایفا
کنند. شاید وقت آن رسیده است که شهرداری بوشهر با به رسمیت شناختن بافت تاریخی به‌عنوان
یک منطقه مستقل در کنار مناطق یک و دو شهر، توان مدیریت و اختیار اجرایی شهردار
این منطقه را افزایش دهد تا سیر باززنده‌سازی بافت تاریخی شهر تسریع و زندگی به
شکل پررنگ‌تری در رگ‌های آن جاری شود؛ چون بافت دارای ارزش‌های کالبدی، عملکردی، اقتصادی
و فرهنگی است که می‌طلبد با نگاهی آینده‌نگرانه و توسعه‌طلبانه احیا شود. همچنین
با ارزشیابی بناهای شاخص آن و با توجه به پیشینه تاریخی و اهمیتی که دارند، با
تعیین کاربری‌های جدید بهسازی و نوسازی شوند تا به ظرفیت‌های فرهنگی و گردشگری شهر
افزوده شود. همچنین مسیر ورود به بافت تاریخی بایستی طبق نقشه‌راه مشخصی ساماندهی
و وفادار به ساختار اولیه آن بازسازی و ساماندهی شود.
قطعا این کارهای مهم تنها زمانی محقق می‌شود که شهرداری
بوشهر عزم خود را برای خروج شهردار بافت تاریخی از حالت تشریفاتی جزم کند و با
گماشتن نیرویی متخصص به‌عنوان شهردار این منطقه و همچنین راه‌اندازی بخش‌های مختلف
اداری در شهرداری بافت تاریخی مسیر را برای تبدیل بافت تاریخی شهر به بافتی سرزنده
و هویت‌بخش شهر هموار کند. در این صورت است که می‌توان به جهانی شدن بافت تاریخی
بوشهر امید بست و ثبت آن را در فهرست یونسکو انتظار داشت.
